Diwodoro…, disodu, mono…, bibasicum… Można dostać pomieszania
z poplątaniem… wydaje się, że bez książki do receptury ani rusz…

Kwas fosforowy (V) jest kwasem dysocjującym trójstopniowo [1].
W związku z tym może tworzyć trzy różne sole w zależności od tego iloma resztami wodorotlenowymi zostanie zobojętniony: diwodorofosforany, wodorofosforany i fosforany. My zajmiemy się pierwszymi dwoma – wykorzystywanymi w recepturze aptecznej. Kiedy użyć określenia monobasicum a kiedy bibasicum? Najprościej rzecz ujmując monobasicum gdy jest to sól monosodowa (zawiera 1 kation sodu) a bibasicum gdy jest to sól disodowa (zawiera 2 kationy sodu).

Dlaczego “basicum”? Określenie to odnosi się do reszty wodorotlenowej czyli zasady, którą zobojętniony został kwas fosforowy (V). Podczas zobojętniania jedną cząsteczką NaOH wprowadzamy do nowo powstałej soli 1 atom sodu i pozostawiamy 2 “nieruszone” atomy wodoru w reszcie kwasowej. Stąd diwodorofosforan (mono)sodu, analogicznie dla wodorofosforanu disodu 2 atomy sodu i 1 “nieruszony” atom wodoru – stąd nazwa bibasicum.

Żywię ufność, że gdy teraz trafią do nas płyny z fosforanami będziemy wiedzieć, że monobasicum to sól mono(jedno)sodowa a bibasicum di(dwu)sodowa.

Przedstawiony powyżej stopień uwodnienia soli jest dla nas sprawą marginalną, nie trzeba tego zapamiętywać, przyjdzie samo z czasem… Zgodnie z zeszłorocznym opracowaniem tematu soli uwodnionych i bezwodnych przyjmujemy, że jeśli jako surowiec wykorzystuje się sól uwodnioną to taką właśnie lekarz ma na myśli [11]. Nie dokonujemy wtedy żadnych przeliczeń z substancji bezwodnej na uwodnioną. Na marginesie wspomnę, że wodorofosforan (V) disodu może występować w formie bezwodnej, dwuwodnej, siedmiowodnej i dwunastowodnej [12].

P.S. Wprawdzie zgodnie z FP VIII Na₂HPO₄ x 12 H₂O należy nazywać disodu fosforanem dwunastowodnym to wg mojej prywatnej opinii nazwa byłaby pełniejsza gdy zamieszczono informację o tym, że jest to wodorosól tak jak to uczyniono w FP V. Mielibyśmy wtedy disodu wodorofosforan dwunastowodny (Dinatrii hydrogenophosphas dodecahydricus).

W miarę możliwości będę sprawdzał jak wygląda nazewnictwo w nowszych wydaniach Farmakopei, ale potrzebuję ku temu trochę czasu.

Bibliografia:

1. Ćwiczenia rachunkowe z chemii analitycznej, M. Galus i in., Wyd. X, 2013, str. 351
2. Farmakopea Polska VI, 2002, str. 519
3. Farmakopea Polska VIII, 2008, str. 2443
4. Farmakopea Polska VI, 2002, str. 362
5. Farmakopea Polska VIII, 2008, str. 1564
6. Farmakopea Polska V, tom II, 1993, str. 398
7. Farmakopea Polska V, tom II, 1993, str. 403
8. Farmakopea Polska IV, tom I, 1965, str. 401
9. Farmakopea Polska IV, tom I, 1965, str. 408
10. Receptura apteczna, R. Jachowicz i in., 2010, str. 435
11. https://www.aptekarzpolski.pl/receptura/recepturowe-problemy-z-siarczanem-miedzi-konsultant-krajowy-odpowiada/ (dostęp 2021.03.16)
12. https://pl.wikipedia.org/wiki/Wodorofosforan_sodu _(dostęp 2021.03.16)